Synesthesie is een verschijnsel waarbij verschillende zintuigen samenwerken. Vroeger dacht men dat het een vrij zeldzaam verschijnsel was. Recente schattingen geven echter aan dat ongeveer een op de twintig personen een of andere vorm van synesthesie heeft, en dat zijn dan meer vrouwen dan mannen. Mensen die synesthesie hebben, ervaren dat als een van hun zintuigen wordt geprikkeld, er andere zintuigen “meedoen”.
Hoe werkt synesthesie?
Synesthesie is een werking van de hersenen, waarbij een aanzienlijk groter aantal verbindingen tussen de verschillende hersendelen plaatsvindt dan bij de meeste mensen. Mensen met synesthesie, ook wel synestheten genoemd, nemen daardoor een aantal soorten zintuiglijke impulsen tegelijk waar die door verschillende zintuigen worden gegenereerd. Synesthesie is per persoon heel verschillend en treedt helemaal onwillekeurig op. Met andere woorden, de synestheet hoeft er geen moeite of zijn of haar best voor te doen. Het gaat dus vanzelf, en voor de betrokkene is het nooit anders geweest.
De verbindingen die verantwoordelijk zijn voor synesthesie zijn bij de geboorte bij iedereen aanwezig, maar worden over het algemeen tijdens de ontwikkeling voor een deel verbroken. Bij mensen met synesthesie blijven sommige verbindingen echter intact. Hierdoor worden waarnemingen via het ene zintuig gecombineerd met een gelijktijdige waarneming van impulsen die bij een ander zintuig horen. Bijvoorbeeld iemand hoort de klank van een woord en ziet bijvoorbeeld bij dat woord tegelijkertijd de kleur geel. Zo iemand “hoort” dus kleuren of “ziet” klanken. Deze vorm van synesthesie wordt kleurwoord-synesthesie genoemd en is de meest voorkomende vorm. Naar deze vorm is ook het meeste wetenschappelijke onderzoek gedaan. Maar ook andere combinaties komen voor in de zintuiglijke overdracht. Zo zijn er mensen die vormen ervaren bij gerechten en bijvoorbeeld spreken over een rond pasta-gerecht of een rechthoekige vla. Weer anderen horen bepaalde klanken bij als zij een geur ruiken. Net zoals voor de meeste mensen de dingen die we zien een kleur hebben omdat er licht op valt, hebben voor synesthetische mensen woorden, muziek of smaken ook een kleur. Voor de synestheten is dit net zo echt als voor ons een rode roos rood is, en dit is zo vanzelfsprekend voor ze dat ze vaak oprecht verbaasd zijn als ze erachter komen dat niet iedereen het zo ervaart.
De verbindingen die verantwoordelijk zijn voor dit verschijnsel zijn bij de geboorte bij iedereen aanwezig zijn, het is dus een natuurlijk en normaal verschijnsel. Daarom kunnen ook mensen die geen synesthesie hebben er nog steeds aanleg voor hebben. Met veel oefening zou je de verbindingen uit je baby-tijd weer kunnen herstellen, met andere woorden de synesthesie weer aan kunnen leren. Ook testen met het geestverruimende middel LSD wijzen uit dat er daadwerkelijk een verbinding bestaat tussen zintuiglijke waarnemen als bijvoorbeeld kleuren en geluiden.
Synesthesie in de kunst
Veel kunstenaars beschikken nog over de zintuiglijke verbindingen in hun hersenen. Bekende synestheten zijn onder andere de schilders David Hockney en Wassily Kandinsky, bij wie de combinatie van klanken en beelden heel duidelijk van zijn schilderijen zijn af te lezen. Ook de muzikanten Frank Zappa en Duke Ellington zijn synestheten. De componist Liszt “zag” kleuren bij de muziek en riep het orkest soms toe dat zij wat meer blauw in een bepaalde episode moesten stoppen. Blijkbaar dacht hij dat iedereen de muziek hoorde zoals hij, voorzien van kleur. Een andere componist, Wagner, streefde naar “Gesamtkunstwerken”. Niet alleen hij, maar met hem vele collega’s, zagen dit als het ideaal in de kunst. In een Gesamtkunstwerk zijn de visuele, de auditieve en andere elementen zodanig op elkaar afgestemd dat zij door de toeschouwer als een geheel worden ervaren. In de epische opera’s van Wagner is dit streven goed te herkennen. De Nederlandse schilder Van Gogh nam pianolessen om de nuances van klankkleur beter te leren kennen. Omdat hij voortdurend bezig was om de noten van de piano te vergelijken met kleuren, werd hij weggestuurd door de leraar, die dacht dat zijn leerling compleet gestoord was.
Meer weten over synesthesie
Synesthesie is een fascinerend fenomeen. Als je al niet tot de mensen behoort die deze vreemde zintuiglijke verbindingen nog intact hebben, dan kun je toch op zijn minst genieten van kunst die door synthesetische kunstenaars is gemaakt. Als je meer wilt weten over dit interessante onderwerp, behalve Engelstalige literatuur over synesthesie zijn er ook Nederlandse boeken over. Een ervan is van Margriet Sitskoorn, “Het maakbare brein”, dat niet alleen over synesthesie gaat maar meer over het functioneren en het aanpassingsvermogen van de hersenen in het algemeen. Een boek dat wel uitsluitend over synesthesie gaat is “Tussen zinnen. Synesthesie of hoe de zintuigen samenwerken” van Crétien van Campen. Voor het geval dat je zelf synesthetische ervaringen hebt, in de bijlage van dit boek is een uitgebreide zelftest voor kleur-synesthesie opgenomen. De schrijfster verzorgt ook de Nederlandse website over synesthesie en de nieuwsbrief SYN-NL.
