Ondertitelen
Volgens het Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal is een ondertitel ‘tekst die als vertaling van de gesproken tekst in de onderste strook van buitenlandse bioscoopfilm- of televisiebeelden wordt geprojecteerd’. Ondertitels worden echter ook steeds vaker onder Nederlandstalige programma’s gezet om de doven en slechthorenden ter wille te zijn.
Hardware en software
Vóór het digitale tijdperk werden audiovisuele bestanden analoog aangeleverd, in de vorm van een videoband. De ondertitelaar had een soort muisachtig kastje dat was verbonden met een videospeler. Op dat kastje zat een draaiknop waarmee vooruit en achteruit kon worden gespoeld.
Tegenwoordig worden er vrijwel alleen nog digitale bestanden aangeleverd. De ondertitelsoftware maakt gebruik van commando’s die via het toetsenbord worden gegeven. Een speciale computer, grafische kaart of geluidskaart is niet nodig, maar de professionele software zelf is wel prijzig. Er zijn echter veel gratis ondertitelprogramma’s te vinden op het internet.
In het kort verloopt het ondertitelproces als volgt: de ondertitelaar haalt het beeldmateriaal en eventueel het script van de server van de opdrachtgever of krijgt het toegestuurd, laadt het in het ondertitelprogramma, maakt de ondertiteling en stuurt het gecomprimeerde ondertitelbestand terug naar de klant.
Vaktechniek
Spotten
Een videobestand is voorzien van een tijdcode. Onder spotten verstaan we het bepalen wanneer een ondertitel in beeld verschijnt (inprikken) en uit beeld verdwijnt (uitprikken). Afhankelijk van de wensen van de klant bedraagt de tijd dat een ondertitel maximaal in beeld staat meestal zo’n zes tot acht seconden. De minimale leestijd is doorgaans één seconde.
Het belang van een goede spotting kan niet genoeg worden benadrukt. Titels die te vroeg of te laat in beeld verschijnen, zijn hoogst irritant. Het ideale inprikpunt is een aantal frames voor de spreker begint. Een titel die te vroeg verschijnt, leidt af en een titel die te laat in beeld komt geeft de kijker het gevoel ‘achter de feiten aan te lopen’.
Uitprikken gebeurt bij voorkeur een seconde nadat iemand is uitgesproken. Bij dit laatste moet wel worden opgemerkt dat het niet fraai is om een ondertitel over een scèneovergang te laten lopen. Als in de ene scène iemand in het zwembad ‘Lekker water’ zegt en de daaropvolgende scène zich afspeelt in een auto, dient de titel twee frames vóór de scèneovergang uit beeld te verdwijnen. Volgt er direct na de scèneovergang geen tekst, dan wordt er uitgeprikt op het laatste frame voor de overgang.
Sommige ondertitelsoftware biedt de mogelijkheid de audiogolven grafisch weer te geven. Dit kan een handig hulpmiddel zijn bij het bepalen van het in- en uitprikmoment.
Comprimeren
Het brein kan audio-input sneller verwerken dan visuele input. Als een ondertitelaar alles wat er gezegd wordt letterlijk zou vertalen, zou de kijker het niet kunnen bijhouden. Met andere woorden: omdat er in beeld slechts beperkt ruimte is voor tekst – maximaal 2 regels – zouden de titels voorbij flitsen als er niets zou worden weggelaten.
Dat weglaten en samenpersen wordt comprimeren genoemd. Het gaat erom dat de kern van wat er gezegd wordt, wordt verwoord. Ondertitelen verschilt in dit opzicht enorm van het ‘gewoon’ vertalen, waarbij het zaak is dat de doeltekst een een-op-eenvertaling van de brontekst wordt. Veel vertalers die zich voor het eerst aan een ondertiteling wagen, hebben moeite dingen weg te laten.
De kijker moet zo weinig mogelijk tijd kwijt zijn aan het lezen. Immers, als hij leest, kan hij niet kijken. Hoe korter, hoe beter dus. Hierbij is het wel van belang rekening te houden met de lengte van de originele tekst. Een volzin kan niet alleen in het belang van het comprimeren worden vertaald met één woord.
Eindcontrole
Als de ondertitels gemaakt zijn, volgt de controle. Er wordt een spellingscontrole uitgevoerd en namen en termen worden op juistheid gecontroleerd. Het script geldt hierbij slechts als leidraad en mag nooit klakkeloos worden gevolgd. De titels worden idealiter minstens één keer met beeld (mede om te spotting te controleren)en één keer zonder beeld en geluid nagekeken. Vaak kijkt de eindredactie van de klant het materiaal ook nog eens na.
Verdiensten
Volgens ondertitelgoeroe Bartho Kriek zijn ondertitels in Nederland de meest gelezen teksten.
Des te vreemder is het dat ondertitels vaak als sluitpost van audiovisuele producties worden gezien; de tarieven zijn de laatste 20 jaar niet of nauwelijks veranderd.
Voor een redelijk inkomen moet een ondertitelaar behoorlijk aanpoten. Voor de meeste klussen geldt óf een tarief per titel (zo tussen de €0,50 en €0,70) óf een tarief per uitzendminuut (tussen de €4,50 en €7,00). Bij hoge uitzondering wordt weleens een uurtarief overeengekomen. Meestal is er een toeslag als het script ontbreekt.
Ervan uitgaande dat de gemiddelde productie – afhankelijk van de moeilijkheidsgraad – rond de 30 uitzendminuten per dag ligt en elke uitzendminuut idealiter zo’n 10 tot ondertitels telt, is het duidelijk dat ondertitelen geen vetpot is. Een ander nadeel is dat er nauwelijks financiële groei mogelijk is zodra een freelance ondertitelaar zijn maximale productie heeft bereikt.
Grafische titels en commentaarvertalingen
Het maken van grafische titels of een commentaarvertaling kan een bescheiden bron van extra inkomsten zijn.
Grafische titels zijn teksten die in het beeldmateriaal zijn gebrand en die de ondertitelaar in een tekstverwerkingsprogramma als MS Word los van de ondertitels levert. Denk hierbij aan de naam of functie van personen of tijd- en plaatsaanduidingen. Deze grafische titels zullen in het uiteindelijke beeldmateriaal de originele grafische titels vervangen.
Een commentaarvertaling is een Nederlandse vertaling van de voice-overstem bij het beeldmateriaal. Het is zaak dat de lengte van de vertaling overeenkomt met de lengte van de gesproken tekst; de ruimte die er is, ligt immers vast. De commentaarstem mag de ondertitels niet overlappen. De commentaarvertaling wordt vervolgens in een studio ingesproken en met het ondertitelbestand samengevoegd tot het eindproduct.
Wie?
In Nederland houdt een beperkt aantal bedrijven zich bezig met het ondertitelen voor de bekendere televisiezenders, zoals Technicolor, InVision Ondertiteling, Broadcast Text Amsterdam, P2P Ondertiteling, SDI Media, Hoek en Sonépouse, VSI Translation & Subtitling en Gamma Subtitling.
Daarnaast zijn er veel audiovisuele productiebedrijven die ondertitels leveren bij bioscoop- en bedrijfsfilms en dvd-producties.
